ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

سبک شناسی دیوان اشعار اهلی شیرازی

صفحه (37 - 55)
پروانه بادینلو ، عبدالرضا مدرس‌زاده (نویسنده مسئول)، اصغر دادبه
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1401

چکیده

زمینه و هدف: محمد بن یوسف اهلی شیرازی از شاعران قرن نهم و دهم هجری قمری است که شعر او با سبک عراقی همانندی دارد. او قطعاً از شاعران شیعی‌مذهب است که بارها در اشعارش به مدح و منقبت ائمۀ اطهار پرداخته است. بررسی سبک‌شناسانۀ شعر او بعنوان شاعری در پایان دورۀ سبک عراقی و آغاز سبک هندی، از نظر ادبی دارای اهمیت است. در این راستا هدف این پژوهش واکاوی شعر او در سه سطح زبانی، ادبی و فکری است.

روش مطالعه: در این پژوهش با استفاده از روش گردآوری اطلاعات «کتابخانه ای»، ابتدا دیوان اشعار اهلی شیرازی بدقت مطالعه شده و شواهد و نمونه های مناسب و موردنظر که شاخصه های سبکی شعر او را در سه سطح زبانی، ادبی، و فکری نشان میدهند، یادداشت شده است. در ادامه براساس روش توصیفی-تحلیلی، این شواهد مورد تحلیل و واکاوی قرار گرفته است. لازم به ذکر است نسخۀ دیوان اهلی شیرازی به تصحیح حامد ربانی (1344) در این پژوهش اساس قرار گرفته است.

یافته ها: زبان شعری اهلی شیرازی ساده و روان است و ویژگیهای زبان کهن فارسی بندرت در آن دیده میشود. همچنین از کلمات عربی ثقیل و غیررایج در زبان فارسی، در شعر اهلی خبری نیست. از نظر ادبی نیز تشبیه بویژه تشبیه مفصّل، تشبیه بلیغ و تشبیه تفضیل به ترتیب پربسامدترین فنون بلاغی در کلام اوست. در بخش صنایع لفظی نیز انواع جناس و واج‌آرایی در صدر قرار دارند. دیگر ویژگی شعر اهلی در لایۀ ادبی، تنوع بکارگیری فنون بلاغی است. همچنین «عشق» اصلیترین بنمایۀ او بویژه در غزلیات است. گاه نیز مضامین عرفان قلندری در اشعار او دیده میشود که بسامد قابل‌توجهی ندارد، اما گویای بُعدی دیگر از شخصیت و اندیشه های اوست. او در رباعیاتش به اندیشۀ خیامی نزدیک شده و به کوتاهی دنیا، اغتنام فرصت و شادباشی تأکید میورزد. یکی از وجوه مهم دیگر شعر اهلی، پرداختن به مضامین شیعی و مدح و منقبت امامان شیعه یا سرودن مرثیه برای آنها بویژه در سوگ امام حسین (ع) و وقایع کربلا است.

نتیجه گیری: درمجموع میتوان گفت شعر اهلی شیرازی از حیث پرداختن به موضوعات و مضامین مختلف از عشق زمینی و معشوق مذکر گرفته تا اشعار سگیه، عرفان قلندری و مضامین مذهبی و شیعی و حوادث کربلا، قابل‌توجه است. همچنین زبان ساده و بلاغت واضح و بدور از پیچیدگی نیز از دیگر ویژگیهای سبک شعری اوست.

کلمات کلیدی
اهلی شیرازی , دیوان شعر , سبک شناسی , ادبی , زبانی , فکری.

• آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ (1336)، آتشکدۀ آذر، تصحیح حسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر.
• اهلی شیرازی، محمد بن یوسف (1344)، دیوان اشعار، به اهتمام و تصحیح حامد ربانی، تهران: سنایی.
• پورمند، حسنعلی، آزادبخت، مجید و خزایی، محمد (1399) «تغییر الگو در شعر و نقّاشی عصر صفوی با تکیه بر اشعار اهلی شیرازی و نگاره های رضا عبّاسی» ادب فارسی، (1) 10، صص 231-249.
• حسینی، سیدمهدی (1392) «جایگاه اهلی شیرازی در تحولات سبکی عصر تیموری» پایان نامۀ کارشناسی ارشد، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
• شمیسا، سیروس (1380) سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس.
• شوشتری، نورالله (1376ه.ق) مجالس المؤمنین، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
• عطار نیشابوری، فریدالدین (1397) تذکرۀ‌الاولیاء، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• صفوی، سام میرزا (1384) تذکرۀ تحفۀ سامی، تصحیح رکن الدین همایون فرخ، تهران: اساطیر.
• فرصت شیرازی، محمدنصیر (1377) آثار عجم، تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.